Działalność Towarzystwa Powstańców i Wojaków we Lwówku w okresie międzywojennym

26 września 2010 12:39

Artykuł ten ukazał się w „Powstańcu Wielkopolskim” z 2006 roku. Jest to skrót pracy magisterskiej pani Haliny Stopczyńskiej, która traktuje o organizacjach paramilitarnych w Lwówku.

————————————————————————————————————————————–

Po Powstaniu Wielkopolskim 1918/1919 roku zaczęły powstawać różne stowarzyszenia byłych powstańców.

Jedną z pierwszych organizacji uczestników Powstania Wielkopolskiego było – utworzone w połowie 1921 roku w Bydgoszczy – Towarzystwo Zdemobilizowanych Żołnierzy. W roku 1922 organizacja ta zmieniła nazwę na Towarzystwo Wojaków, a od września 1922 roku nosiła miano Towarzystwa Powstańców i Wojaków „ Wolność”[1].

Podobne organizacje zaczęły się tworzyć na terenie całej Wielkopolski. <!–more–>

Dowództwo Okręgu Korpusu VII w Poznaniu dostrzegło w byłych powstańcach i wojakach potencjalnych sprzymierzeńców w obronie granicy zachodniej państwa polskiego, z tego też powodu został powołany w kwietniu 1922 roku Związek Towarzystw Powstańców i Wojaków Ziem Zachodnich RP. Do związku należały towarzystwa zgrupowane w okręgi, których jednostkami nadrzędnymi były zarządy wojewódzkie : poznański (DOK VII w Poznaniu), pomorski (DOK VIII w Toruniu), śląski (DOK V w Katowicach), podległe Generalnemu Zarządowi Towarzystw Powstańców i Wojaków Ziem Zachodnich RP z siedzibą w Poznaniu[2].

Także i we Lwówku byli powstańcy zaczęli pracę organizacyjną. Na zebraniu w dniu 4 marca 1923 roku, na Sali J. Wolskiego, z inicjatywy Leona Jurasza utworzono Towarzystwo Powstańców i Wojaków[3].

Towarzystwo swą działalność opierało na statucie i – opracowanym na jego podstawie – regulaminie. Fundamentalnym założeniem Towarzystwa była deklaracja, że jest stowarzyszeniem bezpartyjnym i apolitycznym.

Celem Towarzystwa było :

1) pielęgnowanie pamięci poległych w powstaniu i w późniejszych walkach przy ustalaniu granic;

2) rozszerzenie idei niepodległości państwa polskiego i budzenie poczucia obowiązków obywatelskich wśród młodszego pokolenia;

3) skupianie wszystkich obywateli danej miejscowości i okolic, którzy brali bezpośredni udział w powstaniu oraz wszystkich wojaków, którzy bądź to ochotniczo, bądź też na podstawie poboru, służyli w wojsku;

4) podtrzymywanie ducha solidarności i braterskości przez zgromadzenia, wykłady, odczyty, obchody świąt i rocznic narodowych;

5) rozwijanie tężyzny cielesnej przez ćwiczenia wojskowe, mające na celu wyszkolenie wojskowe, zgodne z regulaminami i przepisami obowiązującymi w armii polskiej;

6) podtrzymywanie wśród członków gotowości niesienia w razie potrzeby czynnej pomocy armii polskiej;

7) udzielanie członkom pomocy moralnej i materialnej.

Członkami Towarzystwa mogli być „Polacy chrześcijanie”. Statut wyróżniał cztery rodzaje członków. Pierwszy rodzaj stanowili tzw. „powstańcy zbrojni”, którzy brali udział z bronią w ręku w walkach o oswobodzenie Polski, zwłaszcza jej Ziem Zachodnich w latach 1918/1919. Na drugim miejscu statut wylicza tzw. „powstańców zasługi”, którzy czynnie lub biernie przyczynili się do oswobodzenia kraju. Trzecią grupę tworzyli wyżej wymienieni wojacy, czwartą tzw. członkowie honorowi.

Członkami honorowymi mogli być weterani z powstania 1863 roku oraz ci, którzy położyli szczególne zasługi dla sprawy narodowej lub dla rozwoju Towarzystwa.

Do Towarzystwa Powstańców i Wojaków we Lwówku należeli nie tylko uczestnicy Powstania Wielkopolskiego, ale także kombatanci I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej.

Jednym z pierwszych przedsięwzięć Towarzystwa w latach dwudziestych była budowa pomnika poległych powstańców na miejscowym cmentarzu[4].

Uroczyste odsłonięcie pomnika odbyło się 20 października 1923 roku i połączone zostało z wręczeniem sztandaru Towarzystwu. Od tego momentu Towarzystwo nosiło imię ppłk. Kazimierza Zenktellera – dowódcy frontu zachodniego w Powstaniu Wielkopolskim 1918/1919 roku[5].

W roku 1929, na walnym zebraniu zarządu, wysunięto projekt budowy pomnika „Wolności”. Postanowiono przeznaczyć na ten cel pieniądze uzyskane ze sprzedaży karuzeli oraz pieniądze z urządzonego – w dniu 6 stycznia 1929 roku – przedstawienia amatorskiego[6]. W roku 1933 idea budowy pomnika odżyła. Na walnym zebraniu dniu 5 stycznia 1933 roku zapadła decyzja o ufundowaniu krzyża przydrożnego w intencji upamiętnienia walk powstańczych kompanii lwóweckiej na froncie zachodnim w roku 1919. Jednocześnie został powołany Komitet Budowy Pomnika w składzie : Leon Bukiewicz (prezes TPiW), Stanisław May, Roman Przewoźny, Franciszek Jankowski, Marceli Maćkowiak[7].

Już u zarania samego pomysłu, Towarzystwo postanowiło ofiarować ten pomnik – krzyż parafii rzymsko-katolickiej „/…/ po wsze czasy, jako widomy znak wdzięczności Stwórcy naszemu za uzyskaną Wolność”[8].

Po wstępnych pracach, polegających na zatwierdzeniu projektu pomnika oraz jego lokalizacji, w sierpniu 1934 roku przystąpiono do jego budowy.

Uroczystość poświęcenia pomnika, który stanął na rozwidleniu ulic Opalenickiej i Pniewskiej, odbyła się 15 września 1934 roku, w czasie trwania Dekalnego Kongresu Eucharystycznego we Lwówku. Poświęcenia Krzyża dokonał przebywający podczas Kongresu – Prymas Polski, ksiądz kardynał August Hlond. Podczas tego uroczystego i podniosłego wydarzenia dokonano odczytania aktu erekcyjnego, który następnie został wmurowany w podstawę pomnika[9].

Stałą formą działalności Towarzystwa Powstańców i Wojaków były coroczne obchody kolejnych rocznic oswobodzenia Lwówka spod jarzma pruskiego. W uroczystościach tych, poprzedzonych capstrzykiem i pochodem przez miasto, brali udział mieszkańcy Lwówka i władze miejskie. Wspólnie uczestniczono we Mszy świętej, a następnie udawano się na cmentarz, aby złożyć kwiaty i wieńce na grobach poległych powstańców.

Po zamachu majowym udział władz miejskich w obchodach zmalał. Nieprzychylne stanowisko władz do tej organizacji uwidaczniało się szczególnie w latach trzydziestych. Na przykład w roku 1931 nie zezwolono Towarzystwu na kierowanie organizacją manifestacji z okazji 13. rocznicy wyzwolenia Lwówka[10].

W tym samym roku Burmistrz Lwówka odmówił Towarzystwu udzielenia zezwolenia na urządzenie zabawy „latowej” w parku miejskim. O przyczynie odmowy poinformował Starostę Powiatowego w Nowym Tomyślu : „/…/ Towarzystwo Powstańców i Wojaków odnosi się wrogo do poczynań władz i bojkotuje nawet uroczystości narodowe. Ostatnio nie wzięli udziału w pochodzie 3 Maja zorganizowanym przez prosanacyjny Związek Strzelecki”[11].

W 1932 roku nie zezwolono Towarzystwu na zwarty przemarsz z orkiestrą przez miasto, z okazji urządzenia wycieczki do Zgierzynki, na mocy ustawy z dnia 19 kwietnia 1908 roku[12], „/…/ Wówczas to członkowie zebrali się do szeregu za miastem, a orkiestra przygrywała marsze. Policja w sile czterech chłopa towarzyszyła wycieczce od Lwówka do Zgierzynki i z powrotem. /…/ Członkowie zachowywali się wzorowo /…/”[13].

Na początku 1934 roku „/…/ na wskutek utrudniania pracy przez miarodajne czynniki”[14] został rozwiązany, działający przy Towarzystwie Powstańców i Wojaków, oddział młodzieży przedpoborowej. W tym samym roku zlikwidowano również kółko muzyczne, skupiające młodzież w wieku od 14 do 18 lat[15].

Oddział młodzieży przedpoborowej utworzony został w 1930 roku i liczył 46 członków. Funkcję kierownika oddziału (do czasu jego rozwiązania) pełnił Antoni Mroczyński. Dla młodzieży przedpoborowej organizowano zawody lekkoatletyczne i strzeleckie. I tak np. w pięcioboju (bieg na 100 m, bieg na 400 m, skok w dal, skok wzwyż, rzut granatem), rozegranym w dniu 2 sierpnia 1931 roku, zwycięstwo odniósł Florian Matecki przed Kazimierzem Marszałkiewiczem i Stanisławem Kliszewskim. W strzelaniu zaś z broni małokalibrowej na odległość 50 m (leżąco z podpórką), do tarczy 20 pierścieniowej, najlepszymi okazali się :

Leon Cenkiert
Bronisław Wilk
Stanisław Liczbański[16]

Świetnie zapowiadający się rozwój oddziału, jak wspomniano, został zahamowany.

Dużą aktywność wykazali członkowie Towarzystwa Powstańców i Wojaków w organizowaniu imprez i zawodów sportowych.

Z okazji 5. lecia założenia Towarzystwa przeprowadzono zawody strzeleckie, które dały następujące wyniki :

1) w strzelaniu do tarczy pamiątkowej

Ludwik Stoiński
Roman Leopold
Franciszek Jankowski

2) w strzelaniu do tarczy premiowej :

Franciszek Dłużewski
Franciszek Przybylak
Bolesław Tomaszkiewicz

3) w strzelaniu do tarczy gości :

Leon Bukiewicz
Jan Forecki
Stanisław Sommer

Urządzono również pięciobój dla miejscowych Towarzystw Wojskowo-Wychowawczych, w którym zdecydowany sukces odnieśli członkowie „Ospo”, tj. Franciszek Cenkiert, Czesław Musiał, Władysław Byczyk[17].

W roku 1933 przypadł jubileusz 10. lecia Towarzystwa Powstańców i Wojaków we Lwówku. Obchody jubileuszowe poprzedzono „ostrym” strzelaniem o mistrzostwo Towarzystwa. W strzelaniu z broni wojskowej na odległość 50 m do tarczy 10. pierścieniowej, mistrzem Towarzystwa został Wiktor Stawik (28 punktów), I podmistrzem – Leon Bukiewicz (27 punktów), II podmistrzem – Franciszek Jankowski (26 punktów)[18].

Corocznie urządzano dla członków strzelania próbne i obowiązkowe oraz strzelani o mistrzostwo Towarzystwa. W roku 1931 mistrzem Towarzystwa (w strzelaniu z broni małokalibrowej do tarczy 20. pierścieniowej) został Leon Bukiewicz, I podmistrzem – Alojzy Cieślak[19].

Członkowie miejscowego Towarzystwa Powstańców i Wojaków brali liczny udział w zawodach i imprezach okręgowych oraz związkowych.

Podczas zawodów strzeleckich z okazji Apelu XV Okręgu Towarzystw Powstańców i Wojaków w Nowym Tomyślu, w dniu 2 czerwca 1929 roku, zespół w składzie : Leon Bukiewicz, Franciszek Gorzelańczyk, Franciszek Jankowski, Franciszek Przybylak, Wiktor Stawik, Stanisław Witkowski zdobył puchar wędrowny i mistrzostwo Okręgu na rok 1929/30, a Stanisław Witkowski – tytuł mistrza Okręgu. Poza tym Franciszek Jankowski i Stanisław Witkowski zostali delegowani (przez zarząd okręgu) na zawody związkowe do Poznania[20].

W tym samym roku delegacja, w liczbie 27 członków, wzięła udział w Apelu Związkowym w Poznaniu, podczas którego zwiedziła Powszechną Wystawę Krajową oraz obejrzała widowisko „Za króla Jana”[21].

We Lwówku Apel Powstańców i Wojaków Okręgu XV odbył się w dniu 10 września 1930 roku. Po wstępnych uroczystościach, przeprowadzono na boisku miejskim zawody lekkoatletyczne oraz zawody strzeleckie w strzelnicy Bractwa Kurkowego.

Wyniki zawodów przedstawiały się następująco :

1) w trójboju dla starszych (bieg na 100 m, skok w dal, rzut granatem) :

Łukasz Steffner (TPiW – Zbąszyń)
Stanisław Witkowski (TPiW – Lwówek)
Franciszek Przybylak (TPiW – Lwówek)

2) w trójboju dla przedpoborowych (bieg na 400 m przez płotki, skok wzwyż, rzut granatem) :

Leon Cenkiert (Lwówek)
Władysław Byczyk (Lwówek)
Franciszek Pakuła (Lwówek)

3) w strzelaniu z broni wojskowej :

Marciniak (TPiW – Zbąszyń)
Skrzypek (TPiW – Zgierzynka)
Witkowski (TPiW – Lwówek)

Mistrzostwo Okręgu i puchar wędrowny na rok 1931/32 przypadł TPiW ze Zbąszynia[22].

W roku 1932 członkowie miejscowego Towarzystwa wzięli udział w zawodach okręgowych w Zbąszyniu, a w roku 1934 w Nowym Tomyślu[23].

Towarzystwo Powstańców i Wojaków uczestniczyło również w zawodach sportowych, organizowanych przez Miejscowy Komitet Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. I tak np. podczas zawodów strzeleckich w dniu 27 grudnia 1936 roku zespół w składzie : Leon Bukiewicz, Roman Przewoźny, Stanisław Wahlich, zdobył nagrodę wędrowną ufundowaną przez Komitet Towarzystw Wojskowych[24].

Towarzystwo prowadziło także działalność kulturalno-oświatową w mieście. Dorocznie organizowano w parku miejskim zabawy „latowe”, których atrakcją były różne urozmaicenia : strzelanie z wiatrówki do tarczy, walka francuska, przeciąganie liny, koło szczęścia, loteria fanowa…[25] . Podczas zabaw przygrywała orkiestra działająca w ramach Towarzystwa i powstańców. Orkiestra działalność swą rozpoczęła już na pczątku 1925 roku pod dyrygenturą Maksymiliana Burdajewicza, a następnie Jana Nawrota.

Pomimo dochodów, jakie płynęły z działalności orkiestry (np. w roku 1930 czysty zysk wynosił 971 złotych), jej żywot nie był długi – uległa rozwiązaniu w roku 1933[26].

Członkowie Towarzystwa przygotowali także przedstawienia teatralne. Były to m. in. : w 1924 roku – „W górę serca”, w 1925 roku – „Kościuszko pod Racławicami”, w 1927 roku – „W Starym Dworze”, w 1930 roku – „Rachna” i „Ponad śnieg bielszym się stanę”[27].

[1] C. Wojciechowska, Działalność organizacyjno-wojskowa powstańców wielkopolskich w latach 1921-1922, w: Czyn zbrojny Powstania Wielkopolskiego 1918-1924, red. Naukowa B. Polaka, Koszalin 1984, s. 119

[2] T. Salamon, Organizacje kombatanckie powstańców wielkopolskich w latach 1921-1939, w: „Kronika Wielkopolski”, 1978, nr 4, s. 183-184

[3] APP, Akta m. Lwówka, sygn. 271 s. 1 W skład zarządu weszli : Franciszek Jajczyk –prezes, Leon Jurasz – wiceprezes, Antoni Pupka – sekretarz.

[4] Pomnik ufundowany został przez członków Towarzystwa Powstańców i Wojaków we Lwówku oraz przez organizatora Powstania Wielkopolskiego na terenie Lwówka i okolic – hr. Stanisława Łąckiego z Posadowa.

[5] APP, Akta m. Lwówka, sygn. 271, s. 3

[6] Tamże, s.47

[7] Muzeum Narodowe w Poznaniu – Oddział Wielkopolskie Muzeum Wojskowe (dalej w skrócie : MNP – oddział WMW), Protokolarz Towarzystwa Powstańców i Wojaków we Lwówku z lat 1928-1939 (dalej w skrócie : Protokolarz…), s. 56

[8] MNP – oddział WMW, Protokolarz…, s. 52

[9] Tamże, s.69

[10] APP, Akta m. Lwówka, sygn. 271, s.74

[11] APP, Starostwo Nowy Tomyśl, sygn. 568, s. 24

[12] APP, Akta m. Lwówka, sygn. 271, s. 89

[13] MNP – oddział WMW, Protokolarz…, s.70

[14] Tamże, s. 70

[15] Tamże, s. 70-71

[16] Tamże, s. 40

[17] Tamże, s. 5, 5 V.

[18] Tamże, s. 65

[19] Tamże, s. 41 V.

[20] Tamże, s. 13

[21] Tamże, s. 14

[22] „Kurier Zachodni” nr 73 z 10 września 1930 roku, s. 2

[23] MNP – oddział WMW, Protokolarz…, s. 58, 72 V.

[24] Tamże, s. 91 V.

[25] APP, Akta m. Lwówka, sygn. 271, s. 5, 7, 20.

[26] MNP – oddział WMW, Protokolarz…, s. 73

[27] APP, Akta m. Lwówka, sygn. 271

————————————————————————————————————————————–

Mgr Halina Stopczyńska jest nauczycielem historii w szkole podstawowej w Zębowie.